Köşe’deki Ekonomi

31.07.2025

Roma İmparatorluğu’nun 3. yüzyılda karşılaştığı meşhur kriz, yalnızca siyasi ya da askeri değil, aynı zamanda mali ve parasal sistemin çöküşünü de temsil eden çok yönlü bir ekonomik felaket olarak tarih kitaplarında yerini almıştır.

Bu döneme tarihçiler genellikle “Krizler Yüzyılı” veya “Üçüncü Yüzyıl Krizi” adını verirken, ekonomistler daha teknik bir ifadeyle bu dönemi “krize monetaria” yani “parasal kriz” olarak nitelendirmiştir.

Çoğu tarihçi ve ekonomist krizin başladığı yıl olarak M.S. 235 kabul etmekteler. Çünkü bu tarih aynı zamanda İmparator Severus Alexander’ın öldürülmesiyle birlikte Roma’da imparatorların sürekli değiştiği ve tahtın askeri generaller arasında el değiştirdiği siyasi ve iktisadi açıdan onların karanlık döneminün başlangıcıdır.

Siyasi istikrarsızlıkla birlikte, para sisteminde yaşanan çöküş, yalnızca Roma’nın iç pazarlarını değil, açtıkları yollarla kurdukları tüm Akdeniz ticaret ağını, vergi tahsilatını ve en nihayetinde halkın temel ihtiyaçlara erişimini de felce uğratmıştır.

M.S. 235’ten itibaren başlayan ve yaklaşık 50 yıl süren bu güçlü ekonomik kriz, birkaç temel başlıkta derinleşmiştir.

İmparatorların mali ihtiyaçlarını karşılamak adına devletin tağşiş, yani paradaki değerli metal oranı düşürmek suretiyle gerçekleştirdiği aşırı para basma faaliyeti krizin temelindeki meseledir. Bu yöntemle Denarius adı verilen gümüş sikkenin değeri dramatik biçimde düşürülmüştür.

Severus Alexander döneminde bir denarius %50 oranında gümüş içerirken, Gallienus dönemine gelindiğinde bu oran %5’in altına düşmüştür. Arkeolojik ve numismatik bulgulara göre 3. yüzyılın ilk yarısında basılan sikke sayısı artarken, bunların içerdiği gerçek gümüş miktarı hızla azalmıştır.

Örneğin, M.S. 240 civarında bir denarius yaklaşık %35 oranında gümüş içerirken, 260 yılına gelindiğinde bu oran %2,5–3 seviyelerine kadar inmiştir.

Bu ciddi değer kaybı, paranın satın alma gücünü ortadan kaldırmış, halkın elindeki birikimleri değersizleştirmiştir. Devletin giderleri özellikle artan askeri harcamalar nedeniyle hızla büyürken, gelir tarafında ise bahsi geçen hırsızlıkla para basma yöntemi nedeniyle vergi tahsilatında sorunlar ortaya çıkmıştır.

Para biriminin bozulması enflasyonu doğrudan tetiklemiştir. Ancak bu döneme dair modern anlamda yıllık enflasyon verisi bulunmamakla birlikte, bazı tarihsel kaynaklar ve fiyat listeleri yardımıyla göreli fiyat artışları tahmin edilebilmektedir. Antik dönemde Roma Mısır’ında Papirüs Belgeleri üzerine yapılan araştırmalar, 250–275 arasında bazı temel gıda ürünlerinin fiyatlarının 40 katına kadar arttığını göstermektedir. Örneğin, M.S. 240 yılında bir modius (yaklaşık 8.75 litre) buğday yaklaşık 10 denarius iken, 270 yılında bu fiyat 300 denarius seviyesine kadar çıkmıştır. Bu da %2900 civarında bir fiyat artışı anlamına gelir. Bu veriler, basit fiyat düzeyindeki yükselişin hiper-enflasyon düzeyine yaklaştığını ortaya koymaktadır. Ayrıca yine Mısır papirüsleri üzerinden ulaşılan bir başka veri, bir askerin yıllık maaşının bu dönemde sabit kaldığını, ancak barınma ve gıda giderlerinin 30 katına çıktığını göstermektedir. Bu da kamu çalışanlarının gelirlerinin satın alma gücü açısından eridiğini açıkça ortaya koymaktadır.

Krizin parasal yönü kadar ticari etkileri de büyüktür. Roma İmparatorluğu’nun büyüklüğü düşünüldüğünde, para birimi yalnızca İtalya merkezli iç pazarlarda değil, bugünkü Fransa, Almanya, İngiltere, Türkiye, Mısır ve Ortadoğu topraklarında da kullanılmaktaydı. Denarius’un hızla değer kaybetmesi, bu geniş coğrafyada ortak ticaretin zayıflamasına neden olmuştur. Özellikle Anadolu ve Doğu Akdeniz liman kentlerinden gelen arkeolojik bulgular, bu dönemde ticari faaliyetlerin ciddi biçimde azaldığını ortaya koymaktadır. Antakya, Efes ve İskenderiye gibi büyük ticaret merkezlerinden çıkan amforaların ve gümüş sikke stoklarının hızla daraldığı, ticaretin mal değişimi (takas) esaslı sistemlere doğru evrildiği anlaşılmaktadır. Aynı dönemde doğrudan altın sikkeye dayalı yeni bir sistem oluşturma çabası dikkat çeker. İmparator Aurelianus (M.S. 270–275), para reformuna gitmiş ve yeni bir altın sikke olan aurelianianus’u tanıtmıştır. Ancak bu da kısa vadede güven tesis etmekte yetersiz kalmıştır. Çünkü temel sorun halkın artık devletin bastığı herhangi bir para birimine güven duymamasıdır.

Krizin etkileri yalnızca ekonomiyle sınırlı kalmamış, toplumsal yapıyı da sarsmıştır. Birçok köylü, ağır vergi baskısı ve gıda fiyatlarının yükselmesi nedeniyle topraklarını terk ederek kentlere göç etmek zorunda kalmıştır. Ancak kentlerde de işsizlik ve açlık büyük bir sorun haline geldiğinden, kitlesel göçler büyük huzursuzluklara yol açmıştır. Köylü sınıfının çözülmesi, üretim kapasitesinin daralmasına neden olmuş, bu da yeniden fiyatları artırmıştır. Bir çeşit kısır döngü oluşmuş, vergi baskısı arttıkça üretici sınıf yok olmuş, üretici sınıf yok oldukça vergi tahsilatı çökmüştür. Bazı bölgelerde senatörler veya büyük toprak sahipleri kendi özel para birimlerini basmaya başlamış, bu da merkezi otoritenin sarsılmasına yol açmıştır. Devletin kontrol edemediği bölgelerde para yerine buğday, zeytinyağı veya şarap gibi malların doğrudan ödeme aracı olarak kullanıldığına dair kanıtlar mevcuttur.

İmparatorluk genelinde artan huzursuzluklar yalnızca ekonomik nedenlere dayanmasa da, ekonomik yıkım bu huzursuzlukları derinleştirmiştir. M.S. 235–284 arası dönemde 26 farklı kişi imparatorluk tahtına çıkmış ve bunların çoğu askeri darbeler ya da suikastlarla görevden alınmıştır. Bu tür siyasal istikrarsızlıklar yalnızca elit sınıfı değil, sıradan halkı da doğrudan etkilemiş, krizin sürdürülebilirliğini daha da zorlaştırmıştır. İmparatorlar, askerlere sadakatlerini satın almak için sürekli maaş artışları ve özel ödemeler yapma zorunluluğuyla karşı karşıya kalmış, bu da zaten bozulmuş olan para sistemine daha fazla yük bindirmiştir. Bazı dönemlerde askerlerin maaşlarının %80’i doğrudan yeni basılmış değersiz sikkelerle ödenmiştir. Bu uygulama, hem piyasada para bolluğuna hem de psikolojik güven kaybına yol açmıştır.

Üçüncü yüzyıldaki bu krizden çıkış için atılan ilk ciddi adım, Diocletianus’un (284–305) reformları olmuştur. Diocletianus, hem idari reformlara gitmiş hem de ekonomik yapıyı yeniden kurmak adına fiyat denetimi ve sabit kur sistemleri uygulamıştır. En ünlü girişimi M.S. 301 tarihli “Edict on Maximum Prices” yani “Maksimum Fiyatlar Fermanı”dır. Bu fermanla, 1000’den fazla mal ve hizmetin maksimum satış fiyatı belirlenmiş ve bu fiyatların üzerine çıkanlara ağır cezalar uygulanmıştır. Örneğin, bir çift ayakkabının en fazla 100 denarius’a satılabileceği, bir litrelik şarap için azami 8 denarius alınabileceği hükme bağlanmıştır. Ancak bu politika da başarısız olmuş, karaborsa artmış ve fiyatlar sabitlenmiş olmasına rağmen ürün bulunamaz hale gelmiştir. Bu durum, devlet müdahalesinin piyasaları daha da bozduğu klasik bir örnek olarak ekonomik tarih literatürüne geçmiştir.

Bu krizin modern anlamda önemi, ilk defa bir büyük imparatorlukta enflasyonun sistematik ve yapısal bir sorun olarak ortaya çıkmasıdır. Roma örneğinde olduğu gibi, para arzındaki kontrolsüz artış, devlet bütçesinin askeri nedenlerle disiplinsizleşmesi, siyasi istikrarsızlık, üretici sınıfın vergiyle ezilmesi ve nihayetinde halkın paraya olan güvenini kaybetmesi; ekonomik yıkımın kaçınılmaz sonuçları olmuştur. Roma’nın kriz döneminde en çok kullanılan deyimlerden biri “fides publica” yani “kamusal güven” kavramıdır. Paranın, yalnızca metal değeriyle değil, devlete olan güvenle değer bulduğunun en eski örneklerinden biridir bu kriz. Ne var ki bu güven çöktüğünde, dünyanın en güçlü ordusuna, en büyük topraklarına ve en gelişmiş hukuk sistemine sahip bir imparatorluk bile ekonomik kaosun eşiğinde uzun yıllar boyunca ayakta kalmakta zorlanmıştır.

Bu kriz, yalnızca antik çağlara ait tarihsel bir örnek değil, aynı zamanda bugün hâlâ geçerli olan temel bir dersin kaynağıdır: Paranın itibarı, devletin itibarıdır. Ve bu itibar bir kez kaybedildiğinde, yalnızca para değil, düzen de çöker. Roma’nın 3. yüzyıldaki ekonomik çöküşü, modern merkez bankacılığı, para politikası ve mali disiplin konularında çalışan her ekonomistin göz önünde tutması gereken tarihsel bir uyarıdır. Bugünün dijital para sistemlerinden hiper-enflasyon tehlikesiyle karşı karşıya olan gelişmekte olan ekonomilere kadar, Roma’nın çöküş hikâyesi tarihin tozlu sayfalarında değil, hâlâ yaşamakta olduğumuz ders kitaplarının tam ortasında yer alır.